از حدیبیه تا فتح مکه؛ تدبیر پیامبر(ص) در صلحی تاریخی 

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا؛ سال ششم هجرت رو به پایان بود. پیامبر اکرم (ص) در رؤیایی روشن دیدند که مسلمانان بی‌هیچ مانعی در مسجدالحرام گرد آمده و با آرامش، مناسک عمره را به‌جا می‌آورند. این خواب برای حضرت، نشانه‌ای الهی از گشایش و تحقق وعده خداوند بود. ایشان ماجرا را با یاران در میان گذاشتند و عزم کردند راهی مکه شوند. در پس این تصمیم تدبیر و آینده‌نگری نهفته بود. پیامبر (ص) می‌دانستند که قریش پس از شکست سنگین در جنگ احزاب، دیگر توان و جرأت جنگ مستقیم با مسلمانان را ندارد و برای حفظ اعتبار خود در میان قبایل عرب، ناچار است به صلح تن دهد.

کاروانی آرام در مسیر مکه

پیامبر (ص) همراه یک‌هزار و چهارصد نفر از اصحاب در حالی که تنها شمشیر‌هایی در غلاف با خود داشتند، به سمت مکه حرکت کردند. نبود سلاح جنگی پیامی روشن داشت: مسلمانان آمده‌اند برای زیارت، نه برای نبرد. اما بسیاری از بادیه‌نشینان از همراهی خودداری کردند؛ آنان می‌ترسیدند این حرکت بی‌بازگشت باشد و سپاه کوچک مسلمانان در برابر قدرت قریش نابود شود.

اضطراب قریش؛ حیثیتی در خطر

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به مطالعات حوزه علمیه قم درباره اینکه چرا پیامبر اکرم (ص) با مشرکین پیمان حدیبیه را امضاء کردند؟ اینچنین مطرح می‌کند که با شنیدن خبر نزدیک شدن کاروان مسلمانان، قریش به شدت آشفته شد. آنان این حضور را ضربه‌ای حیثیتی می‌دانستند. چگونه ممکن بود در شرایطی که هنوز وضعیت میان دو طرف جنگی بود، مسلمانان آزادانه وارد مکه شوند و در برابر چشم قبایل عرب مناسک دینی خود را انجام دهند؟ اگر چنین می‌شد، اعتبار تاریخی قریش به‌عنوان «خادمین کعبه» زیر سؤال می‌رفت. به همین دلیل، همپیمانان خود مانند ثقیف را به یاری طلبیده، دویست سوار را به فرماندهی خالد بن ولید به سوی منطقه غمیم فرستادند، جاسوسانی نیز بر کوه‌های اطراف گماشتند و خودشان در راه خروجی مکه به سمت حدیبیه مستقر شدند.

توقف در حدیبیه؛ نقطه آغاز گفت‌و‌گو

کاروان پیامبر (ص) پس از اطلاع از موضع قریش، در منطقه حدیبیه ـ۲۲ کیلومتری مکه ـ توقف کرد. شرایط پیچیده بود: مسلمانان قصد جنگ نداشتند، قریش نیز نمی‌خواست نخستین ضربه را بزند. پس تنها راه باقی‌مانده، مذاکره بود. پیامبر برای آرام کردن فضا و جلوگیری از درگیری، نمایندگانی نزد قریش فرستادند. در رفت‌وآمد این نمایندگان، بار‌ها مذاکره به بن‌بست خورد، اما در نهایت، عقلانیت بر هیجان چربید و طرفین به توافقی تاریخی رسیدند.

متن پیمان؛ صلحی سخت، اما ضروری

صلح حدیبیه در پنج بند تنظیم شد: مسلمانان و قریش متعهد شدند تا ده سال هیچ جنگ و تجاوزی میانشان رخ ندهد. امنیت و آرامش، اصل نخست پیمان بود.

اگر فردی از قریش بدون اجازه بزرگانش به مسلمانان پناه برد، پیامبر موظف بود او را بازگرداند. اما اگر مسلمانی به مکه گریخت، قریش الزامی به بازگرداندنش نداشت.

هر دو طرف آزاد بودند با هر قبیله‌ای که می‌خواستند پیمان اتحاد ببندند. مسلمانان آن سال به مدینه بازمی‌گشتند، اما سال بعد اجازه داشتند برای سه روز وارد مکه شده و مناسک عمره را انجام دهند، آن هم تنها با سلاح مسافر. همچنین مسلمانان مقیم مکه حق داشتند آزادانه به دین خود عمل کنند و قریش موظف بود از هرگونه آزار و تمسخر آنان دست بردارد.

ظاهر زیان‌بار، باطن پیروزمند

وقتی متن پیمان خوانده شد، بسیاری از مسلمانان آن را تحقیرآمیز یافتند. چرا باید پیامبر، پناهندگان قریش را بازگرداند؟ چرا باید در همان سال، از زیارت خانه خدا محروم بمانند؟ اما پیامبر (ص) که افق‌های دورتر را می‌دیدند، می‌دانستند این عقب‌نشینی تاکتیکی، آینده‌ای بزرگ را رقم خواهد زد.

نخستین و مهم‌ترین دستاورد این پیمان، به رسمیت شناخته شدن دولت مدینه بود. قریش تا آن زمان اسلام را جریانی مزاحم می‌دانست که باید نابود شود، اما با امضای پیمان، ناخواسته پذیرفت که با یک دولت رسمی روبه‌رو است. این نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود.

نزول سوره فتح؛ وعده الهی

پس از امضای پیمان، مسلمانان ۱۹ روز در حدیبیه توقف کردند و سپس به مدینه بازگشتند. بسیاری از اصحاب همچنان نگران بودند، اما آیات آغازین سوره «فتح» نازل شد: «اِنّا فتحنا لک فتحاً مبیناً». خداوند این صلح را نه شکست، بلکه فتحی آشکار خواند. جابر بن عبدالله انصاری می‌گفت: «ما فتح مکه را جز روز حدیبیه نمی‌دانیم».

پیامد‌های صلح؛ رشد شتابان اسلام

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «پس از گذشت مدتی از صلح، اسلام چنان گسترش یافت که نزدیک بود بر مکه مستولی شود». در فاصله سه سال پس از پیمان، تعداد مسلمانان به شکل چشمگیری افزایش یافت. امنیت ایجادشده باعث شد پیام

بر مکاتبات تاریخی خود را با پادشاهان روم، ایران، مصر و حبشه آغاز کند و دعوت اسلام را به فراتر از جزیره‌العرب بفرستد.

دستاورد‌ها در یک نگاه

ـ ایجاد فضای امن برای تبلیغ اسلام و جذب قلوب.
ـ فرصت برای نمایش چهره واقعی اسلام در میان قریش و قبایل عرب.
ـ فروکش کردن کینه‌ها و عقده‌های دیرینه از طریق تماس مستقیم مشرکان با مسلمانان.
ـ اثبات پایبندی پیامبر به اخلاق و عهد که در دل دشمنان اثر گذاشت.
ـ آماده‌سازی بستر برای فتح بزرگ مکه بی‌آنکه شمشیری کشیده شود.

نتیجه؛ تدبیر پیامبر، درس برای تاریخ

صلح حدیبیه نشان داد پیامبر اسلام (ص) سیاستمداری دوراندیش هستند. ایشان با چشم‌پوشی از برخی امتیازات کوتاه‌مدت، زمینه فتحی بزرگ‌تر را فراهم کردند. این پیمان، درس همیشگی تاریخ است: گاهی صلحِ ظاهراً سخت، بزرگ‌ترین پیروزی را به بار می‌آورد.